OLE RÖMER (1644 - 1710)

Arkadaşlar hepinize Merhaba,

Aşağıda bugün derste anlatılan Ole Römer ile ilgili kısa bir parça ve altı soru var. Okuma parçasından ziyade daha çok araştırma yapmanızı, biraz farklı kaynaklardan okumalar yapmanızı istiyorum. Sorulara Çarşamba akşam 23;59 a kadar cevaplarınızı yazmanız gerekiyor. 

Sorulara cevap verirken yararlandığınız kaynakları (kitap, dergi, internet adresi, vb.) en alta açık bir şekilde belirtmenizi istiyorum. En az üç arkadaşınıza yorum yazmayı unutmayın.

OLE RÖMER (1644 - 1710)

Seçtiğimiz örnek ışığın yayılmasına ilişkindir. Işık bilindiği gibi insanoğlunun sürekli ilgisini çeken, çoğunluk hayranlık duyduğumuz bir olaydır. Antik çağın pek çok düşünürü (bu arada özellikle Aristoteles) için ışığın hareket hızı sonsuzdu. 

Aslında başka türlü düşünmeye de pek olanak yoktu; kişinin gün ışığında gözünü açmasıyla nesneleri görmesi bir olur. Üstelik 17.yüzyıl sonlarına gelinceye dek, ışığın hızını ölçmeye olanak sağlayan ne bir araç vardı, ne de bir yöntem biliniyordu. 

Işığının hızının sonlu olabileceğini ilk kez 11. yüzyılda İbni Sina ileri sürer. Bu savın deneysel olarak yoklanması gereğini ise ilk kez Galileo belirtir; bununla kalmaz ellerinde fener iki kişinin birbirinden birkaç mil uzak iki tepeye çıkarak deneyi gerçekleştirebileceğinden söz eder. Galileo hareket eden diğer nesneler (örneğin, ses, hava, vb) gibi ışığında sonlu bir hızla yayıldığı inancındaydı. Ne var ki elinde somut bir kanıt yoktu. O zaman bile ışığın her uzaklığı bir anda aldığı öylesine yaygın ve sağduyuya yatkın bir düşünceydi ki, Galileo'nun önerisi bilim çevrelerinde olumlu bir yankı yaratmadan kalmıştı. Bilim adamları daha çok onun geliştirdiği teleskopla göksel cisimlerin konum ve hareketlerini incelemekle vakitlerini dolduruyorlardı. Astronomlar özellikle Jüpiter'in uydularıyla ilgilenmekteydi. Bunlardan biri çalışmasını örnek aldığımız Danimarkalı Ole Römer idi.

Römer 1675 de Jüpiter'in birinci uydusunun hareketini izliyordu. Uydunun gezegenin arkasına geçişi ile doğuşu arasında geçen süreyi ölçmekte olan Römer, beklentisinin tersine sürenin yıl boyunca değiştiğini saptar. Öyle ki altı ay aralıkla yapılan iki ölçüm 22 dakikalık gibi önemli farklılık gösteriyordu. Açıklanmaya muhtaç bir gözlemdi bu! Diğer astronomların önemsemediği ya da duyarsız kaldığı bu beklenmeyen sonucu Römer kendine iş edindi; sonunda soruna açıklama getirmekle kalmadı, ışığın da ses gibi belli bir hızla ilerlediği hipotezine olgusal kanıt sağladı.

Römer çözümüne nasıl ulaştı? Gezegenlerin güneş çevresindeki dolanımlarında kimi kez birbirlerine yaklaştığı, kimi kez ise birbirlerinden uzaklaştığı o sıra bilinen bir olaydı. Gezegenimizle Jüpiter de aynı ilişki içinde idi, kuşkusuz.

Peki, bilinen bu olayla, Jüpiter çevresinde uydunun batışı ile doğuşu arasındaki süre değişikliğinin ilgisi ne olabilirdi? Birbirinde bağımsız görünen bu iki olay arasındaki bağıntıyı sezmek Römer'e aradığı ipucunu sağlar. Şöyle ki uydunun doğuşunun gecikmesi iki gezegenin birbirinden uzaklaştığı, tersine uydunun daha erken doğuşu, iki gezegenin birbirine yaklaştığı dönemlere rastlamaktaydı. Bu da şu demekti: ışığın bize ulaşması aradaki mesafeye göre değişmekteydi. Yani ışık sonsuz bir hıza değil; sonlu bir hıza sahipti.

“Bilimsel Gaflar Doğruya Giden Eğri Yolda Serüvenler” (Tübitak yayınları, 1999); Mahmut POLAT, (Doktora tez çalışması, 2011)

 SORULAR

SORU 1: Parçaya göre ışığın hızıyla ilgili kaç farklı görüş öne sürülmüştür? Bu görüşleri desteklemek için hangi gözlem veya olgular sunulmuştur?

SORU 2: Galileo ışığın hızına ilişkin görüşünü hangi nesnelere benzetme yaparak oluşturmuştur, her zaman böyle analojiler kullanırlar mı? Bilim insanları bir olayla ya da problemle ilgili teoriyi, yasayı, hipotezi nasıl oluştururlar? Bu süreçte bilim insanın hangi özellikleri sizce daha etkili olur? Kısaca açıklayınız.

SORU 3: Galileo’nun ışığın sonlu bir hıza sahip olabileceği yönündeki görüşü neden bilim çevrelerinde ilgi uyandırmamıştır? Sizce bir bilim insanı yaşadığı çağda yaygın ve geçerli olan bilimsel bir bilgiye (mesela ışığın her uzaklığı bir anda kat etmesi gibi) şüpheyle yaklaşmalı mıdır? Neden?

SORU 4: Bütün bilimsel bilgiler zamanla değişir mi? Kısaca açıklayarak parça içerisinden buna örnek gösteriniz.

SORU 5: Bilim insanları bir araştırmaya tek tek olgu toplayarak mı başlarlar? Römer yaptığı gözlemler sırasında beklentisine ters düşen hangi olguyla karşılaştı? Karşılaştığı bu olguyla daha önce belki başka bilim insanları da karşılaşmıştı. Aynı bilgiler ve gözlemlere onlar da sahip idiler fakat bu ilişkiyi kuramadılar. Peki, Römer aralarında ilk bakışta herhangi bir ilişki olmayan iki olguyu bir hipotez içerisinde nasıl buluşturmuş olabilir?

SORU 6: Buradan hareketle sizce bilim daha çok prosedürel (belli bilgi, işlem ve süreç gerektiren) midir? Yoksa yaratıcı(bilim insanlarının hayal gücü, sezgisi, yaratıcılık gibi özelliklerine dayanan) yönü daha mı ağır basar? Parçadan örnek durumlarla cevabınızı kısaca açıklayınız.