Arkadaşlar Merhaba,
Aşağıda Cuma derste konuştuğumuz Batlamyus ile ilgili bir parça ve yedi soru var. Sizden isteğim bu parçayı dikkatli bir şekilde okuyup, bu yedi soruya açık-anlaşılır-detaylı cevaplar vermeniz. Çarşamba akşam 21;00 a kadar cevaplarınızı yazmanız gerekiyor. Sorulara cevap verirken yararlandığınız kaynakları (kitap, dergi, internet adresi, vb.) en alta açık bir şekilde belirtmenizi istiyorum. Hepinize kolaylıklar diliyorum...

BATLAMYUS (M.S. 85-165)

Hiç gökyüzüne bakıp korkuyla çığlık attığınız olur mu? Her baktığımızda başka bir yerde olan büyük sarı bir yuvarlak var yukarıda. Bu yuvarlak birden batar gözden kaybolur ve ışık saçan binlerce noktacık görünmeye başlar. Gökyüzüne baktığımızda paniğe kapılmıyorsunuz herhalde. Bu parlak şeylerin ne olduklarını biliyorsunuz. Ufak ve yakın görünmelerine karşın gerçekte Güneş, Ay ve yıldızların çok büyük ve çok uzak olduklarını da biliyorsunuz. Ancak bu bilgileri kendi başınıza edinmediniz. Evren hakkında şimdi bildiğimiz şeyleri öğrenmek için bilim insanları binlerce yıldır, çoğu kez karmaşık aygıtlar kullanarak gökyüzünü inceleyip duruyorlar.

Ancak şimdi gökyüzündeki o şekiller hakkında bildiğiniz şeyleri bir an için unutun ve sonrada sadece eski astronomların kullandıkları –iç aygıtları- yani, gözlerinizi kullanarak onları inceleyin. Gökyüzüne bakarken kendinize “yukarıdaki şu nesneler ne acaba? Ne kadar uzaktalar? Ne büyüklükteler? Dönüyorlar mı yoksa duruyorlar mı?” diye sorun. Sonra da bunları merak eden herkesin yaptığı gibi şu soruyu sorun kendinize: "bütün bunların arasında benim yerim ne?”

Eğer her şeyin merkezinde olduğunuzu hissederseniz, böyle hisseden ilk kişi siz olmayacaksınız. En eski çağlardan yakın diyebileceğimiz zamanlara kadar insanoğlu, Dünyanın evrenin merkezinde olduğunu ve her şeyin Dünya'nın çevresinde döndüğünü düşünüyordu. İnsanların böyle düşünmesinin bir nedeni gözlemlerin bu doğrultuda olmasıydı. Düşünün bir kere, Güneş doğudan doğup tepemizden geçip batıdan batarken o Dünya çevresinde dönüyormuş gibi görünüyordu. Dünya ise size ayaklarınızın altında kıpırdanıp dönüyormuş gibi gelmiyor. İnsanın, Dünya'nın her şeyin merkezi olduğunu düşünmesinin bir başka nedeni de kendini beğenmişliğidir. Yaşadığımız yerin yaşanılabilecek en önemli yer, bütün hareket ve heyecanın merkezi olduğuna kendimizi inandırmak kolaydır. Ancak bu düşünceye bu kadar uzun süre ve bu kadar yaygın biçimde inanılmasın en önemli nedeni Roma imparatorluğunda yaşayan Batlamyus (Ptolemaios) isimli bir bilim insanının kendinden önceki düşünürlerin araştırmalarını toparlayıp üzerine yaptığı çalışmalarıdır.  

Düşünceleri pek uzaklara yayılmış çoğu düşünür gibi Batlamyus'ta doğru zamanda doğru yerde olma şansını yakalamıştı. Bu onun için, ikinci yüzyılda ve Mısır'daki İskenderiye'de olmak demekti. Büyük roma imparatorluğunun resmi başşehri Roma olduğu halde o dönemin bütün ünlü ilim ve bilim adamlarının çalışmak ve fikirlerini paylaşmak için geldikleri yer İskenderiye idi. Kuzey Afrika sahilindeki bu heyecan verici şehirde Batlamyus Dünya –merkezli evrenin nasıl çalıştığının ayrıntılı bir tablosunu geliştirdi ve bunu destekleyici bazı bilimsel düşünceler öne sürdü. 

Batlamyus'u etkileyen sizinde hemen yapabileceğiniz bir deneyin sonucuydu: bir taşı bırakmak. Bir taş parçasını elinizden bırakırsanız havada süzülerek yükselmez, Dünya'ya düşer. Batlamyus Dünya'daki nesnelerle gökyüzündeki nesnelerin aynı kuralı izledikleri sonucunu çıkardı. Taşın hareketi Dünya merkezli olduğuna göre gökyüzündeki nesnelerin hareketleri de Dünya merkezli olmalıydı. Bu Batlamyus'a Güneş'in, Ay'ın, gezegenlerin ve yıldızların havada süzülüp Dünya'dan uzaklaşmadıklarını, her gün geri geldiklerini anımsatıyordu.

Evrenin ayrıntılı bir betimlemesini yapmak için Batlamyus Mars, Satürn, Jüpiter, Venüs ve Merkür (o çağda bilinen gezegenler bunlardı) gezegenleri ile yüzden fazla yıldızın hareketini kaydetti. Yıldızlar Batlamyus'un beklediği gibi, dünya merkezli çemberler üzerinde hareket ediyorlar, ancak gezegenler, bazen kusursuz bir çember üzerinde döner gibi görünmüyorlardı. Böylece Batlamyus gezegenlerin, büyük çemberler üzerinde hareketleri sırasında, "ilmek" denilen küçük çemberler üzerinde de dönmeleri gerektiği sonucuna vardı.

Batlamyus'un çalışmaları İskenderiye'den bütün roma imparatorluğuna, ayrıca Arapçaya çevrilip bütün orta doğuya yayıldı. Bu sonuçlar Hıristiyanlarca da benimsenerek din adamları ve şairler tarafından bütün Avrupa'ya yayıldı ve bu etki bin yıl sürdü. Bir gök bilimcinin gözlemlerine tıpatıp uyan, bu kadar yalın bir güzelliği olan ve insanları her şeyin merkezine oturtan böyle bir evren modeli dünyada yaşayan herkes tarafından çekici bulunmuştu.

Kendinden sonra gelen bilimciler gökyüzü araştırmalarını geliştirdikçe gezegenlerin, Batlamyus'un fark etmediği bazı hareketler yaptıklarını gözlemlediler. Ancak Batlamyus'un modelini dışlamak yerine, eğri büğrü, kargacık burgacık bir sürü ilavelerle yörüngeleri ayarladılar. Batlamyus'un modelini korumak uğruna bilim insanları geçen bin yıllık sürede biraz tavizden kaçınmamışlardı. Ancak ....

“Bilimsel Gaflar Doğruya Giden Eğri Yolda Serüvenler” (Tübitak yayınları, 1999); Mahmut POLAT, (Doktora tez çalışması, 2011)  

SORU 1: Parça içerisinde hiç olgu, genelleme, hipotez, bilimsel yasa ya da teori var mıdır?

A-) Varsa bunlarla ilgili örnekleri metin içerisinden alıntılar yaparak gösteriniz. (Örneğin seçtiğiniz bir cümlenin neden bir teori olduğunu ya da bilimsel yasa olduğunu düşündüğünüzü açıklayınız.)

B-) Yoksa neden bu parçada hiç bu bilgi türlerinin (olgu, genelleme, hipotez, teori, yasa) olmadığını açıklayınız.

SORU 2: Sizce Batlamyus’un hazırladığı açıklayıcı tablo parçanın genelinde öne sürdüğü düşünceler ve açıklamalar sadece kendi zihninin ürettiği öğelerden mi oluşmaktadır? Bilimsel açıklamaları (teori, hipotez, yasa gibi) üretmede bilim insanlarının hangi özellikleri ön plana çıkar?

SORU 3: Batlamyus’un bilimsel çalışmalar açısından en büyük şansı neydi? Bilim insanları neden çalışmalarını başka bilim insanlarına da açmak zorundalar?

SORU 4: Batlamyus öne sürdüğü evren modelini desteklemek için ne yaptı? Bir bilimsel çalışmanın olgusal deneyler ve sağlam gözlemlerle test edilmesi gerekir mi? Sizce deneylerin ve gözlemlerin bilimsel çalışmalar için önemi nedir?

SORU 5: Batlamyus’un Evrene ilişkin modelinin çok uzun süre (yaklaşık bin yıl) ve birçok yerde geçerliliğini koruyabilmiş olmasının nedeni ne olabilir?

SORU 6: Batlamyus’un modelinin gözlem verileriyle uyumu ne düzeyde olmuştur? Sizce bu uyum düzeyi ile bilimsel bir modelin geçerliliği (belli bir zaman içinde bilim çevrelerince kullanılır olması) arasında nasıl bir ilişkiden söz edilebilir? Açıklayınız.

SORU 7: Batlamyus ve daha sonraki yıllarda gelen bilim insanları neden bazı durumlarda evren modeline "ilmek" denilen yeni yörüngeler ya da farklı unsurlar eklemişlerdir? Bu model neden tamamen terk edilmemiş ve onu kurtarmak adına bazı tavizler verilmiştir? Açıklayınız.